Phố cổ là một nét đặc trưng của Hà Nội. Năm 2004, “Khu phố cổ Hà Nội” được xếp hạng là di tích lịch sử cấp quốc gia. Đây là một không gian đô thị, gần giống hình thang cân, có diện tích khoảng 100ha (1.000.000 m2), nằm ở phía Đông Kinh đô Thăng Long xưa.
Bởi lẽ, hàng nghìn năm nay, đây là trung tâm kinh tế đô thị của cả vùng Kinh đô - thủ đô Thăng Long - Hà Nội: buôn bán, sản xuất hàng thủ công, làm dịch vụ... Do đó, cũng là nơi sinh sống chủ yếu của các tầng lớp “thị dân – bình dân" của toà đô thị đứng đầu đất nước này.
Đó là di sản kiến trúc của một thời mà theo quy định của các vua quan thì “nhà dân không được xây cao hơn chiều cao của kiệu vua đi”; cũng do hoàn cảnh “phố phường chật hẹp, người đông đúc”, phải dành mặt tiền cho thật nhiều cửa hàng (bày, bán hàng hoá) san sát còn phía trong, ngôi nhà phát triển theo chiều sâu để lần lượt từng ngăn làm nơi sản xuất, ăn ở, sinh hoạt của mỗi gia đình.
Có khoảng 100 đường phố, ngõ ngách như thế chằng chịt nối mạng giao thông trong khu phố cổ Hà Nội. Do đặc trưng của quy hoạch, mỗi dãy phố chuyên làm hoặc chuyên bán một thứ sản phẩm nên có cách gọi và đặt tên rất đặc trưng, thường bắt đầu tên gọi bằng chữ “Hàng”: Hàng Điếu, Hàng Đồng..., đã lưu hành một thuật ngữ thú vị “Hà Nội 36 phố phường” - mệnh danh cho khu phố cổ Hà Nội. Con số 36 mang tính chất tượng trưng, chỉ “số nhiều”. Hiện nay, có khoảng trên 50 phố với tên gọi bắt đầu bằng chữ “Hàng” trên địa bàn khu phố cổ Hà Nội.
Do đặc trưng của quy hoạch, mỗi dãy phố chuyên làm hoặc chuyên bán một thứ sản phẩm nên có cách gọi và đặt tên rất đặc trưng, chẳng hạn: phố “Hàng Mã”, xưa là nơi làm và bán các đồ giả, chủ yếu bằng giấy (thỏi vàng, quần áo) để đốt cúng cho người đã chết, thì nay, vẫn sặc sỡ phất phơ những hàng hoá chủ yếu làm bằng giấy như thế, nhưng khéo tay, công phu và “hiện đại” hơn, có khi còn thấy cả những chiếc xe... Honda, hoặc cả những... xấp tiền đô!
Những khu chợ với đủ các mặt hàng “thượng vàng hạ cám”, với lối mua bán đôi khi vẫn theo “truyền thống” nói thách và mặc cả, mà quy mô và danh tiếng lớn nhất là “Chợ Đồng Xuân”, thì xưa cũng như nay, vẫn luôn là những điểm nhấn thú vị và quan trọng của những hoạt động kinh tế, cả văn hoá nữa, trong khu phố cổ.
Đến với khu phố cổ Hà Nội, để sống cùng hoặc riêng với nền văn hoá đô thị cổ truyền ở đây, du khách dù khó tính đến đâu thường cũng vẫn bị hấp dẫn bởi những giá trị văn hoá phi vật thể, chứa đựng và sống động trong khoảng 100 đơn vị và công trình kiến trúc vật thể, là di tích của những ngôi chùa cổ (thờ Phật), những ngôi đình cũ (thờ thần Thành Hoàng), và những đền, miếu, quán... xưa (thờ các nhân thần và hiển thần), cả những nhà thờ họ (thờ tổ tiên các gia đình, dòng tộc)... với những trình diễn thiêng liêng, ngoạn mục của các lễ hội phong phú, nhiều khi kỳ lạ, thường niên, hằng tháng hoặc thậm chí từng ngày trên các phố phường của khu phố cổ Hà Nội.
Điển hình trong các di tích lịch sử và văn hoá này, cả Thăng Long - Hà Nội xưa, có 4 công trình kiến trúc tín ngưỡng quan trọng ở đúng 4 hướng trên giới hạn (đường biên) ngoài cùng của đô thị, thờ 4 vị thần linh thiêng có nhiệm vụ trấn giữ cho miền đất đứng đầu cả nước này, là Thăng Long tứ trấn. Đứng hàng đầu trong Thăng Long tứ trấn, có niên đại cổ nhất (được khởi dựng từ thế kỷ IX) chính là ngôi đền Bạch Mã (Ngựa trắng, tượng trưng cho Mặt trời) ở phố Hàng Buồm (phố làm và bán những chiếc buồm xưa dành cho thuyền bè đến và đi từ những bến sông ở gần ngay đấy) thuộc khu phố cổ Hà Nội.
Chỉ bằng vài nét điểm qua, đã có thể thấy khu phố cổ Hà Nội đúng là nơi chứa đựng rất nhiều giá trị tiêu biểu của Kinh đô Thăng Long – thủ đô Hà Nội qua hàng nghìn năm cho đến nay. Nhưng qua nghìn năm biến động của lịch sử, nhiều giá trị trong số đó đã và đang biến dạng, hoặc thậm chí biến mất. Và cuộc sống của một đô thị hiện đại, đổi mới và hội nhập cũng khiến cho không thể giữ và sống nguyên vẹn với tất cả các giá trị cổ truyền đó.
Trong khi đó, khoảng 1.000 ngôi nhà thuộc khu phố cổ đã được thống kê và xác định là: còn bảo lưu được tính cổ kính truyền thống (mặc dù, tuyệt đại đa số đều “xuống cấp” (hư hỏng) và chỉ bảo lưu được từng và một số bộ phận, mà cổ nhất, thì cũng chỉ có niên đại là thế kỷ XIX).
Công cuộc bảo tồn (khôi phục và gìn giữ tính cổ kính) cho khoảng 1.000 ngôi nhà như thế, trong vòng gần 10 năm qua, mới chỉ thực hiện được ở mức độ (con số) rất khiêm tốn là: 3 đơn vị nhà cổ (ở phố Mã Mây, phố Hàng Đào, và nhà số 51 Hàng Bạc - làm năm 2004).
Comments